Αγία Σοφία
Περίφημος ναός στην Κωνσταντινούπολη αφιερωμένος στη Σοφία του Θεού. Είναι από τα μεγαλύτερα και ωραιότερα βυζαντινά αρχιτεκτονικά δημιουργήματα, στενότατα συνδεμένος με την ιστορία του Βυζαντίου, την Ορθοδοξία, τους θρύλους, τις παραδόσεις και τους οραματισμούς του Έθνους μας. Ο πρώτος ναός της Αγίας Σοφίας χτίστηκε από το Μέγα Κωνσταντίνο σε ρυθμό βασιλικής. Τα εγκαίνια αυτού του ναού έγιναν από τον Κωστάντιο (γιο του Μ. Κωνσταντίνου), το 360 μ.Χ. Κάηκε όμως από το λαό το 404 μ.Χ., επειδή εξορίστηκε ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος από τον αυτοκράτορα Αρκάδιο. Ξαναχτίστηκε από το Θεοδόσιο το Β΄ το 413 – 415 μ.Χ. και ξανακάηκε το 532 στη στάση του Νίκα. Μετά την καταστροφή ξαναχτίστηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος από τις Τράλλεις της Λυδίας της Μ. Ασίας και Ισίδωρος από τη Μίλητο έκαναν το σχέδιο του ναού, για την αποπεράτωση του οποίου εργάστηκαν 10.000 εργάτες για πέντε χρόνια και δέκα μήνες και δαπανήθηκαν στην ανοικοδόμηση και διακόσμησή του πάνω από τριακόσια εξήντα εκατομμύρια χρυσές δραχμές. Τα υλικά ήταν πολύτιμα και μεταφέρθηκαν από διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας. Το μεγαλόπρεπο σχέδιο, το πλήθος των έγχρωμων μαρμάρων, τα μωσαϊκά με χρυσό ή βαθύ μπλε έδαφος, οι εικόνες, ο χρυσός, ο άργυρος και οι πολύτιμοι λίθοι προκαλούσαν και προκαλούν ακόμα το θαυμασμό και την έκσταση του επισκέπτη. Ο ναός άρχισε να χτίζεται στις 23 Φεβρουαρίου του 532 και τελείωσε στις 27 Δεκεμβρίου του 537. Την ημέρα των εγκαινίων τέσσερα περήφανα και στολισμένα άλογα έσερναν το άρμα που οδηγούσε τον αυτοκράτορα στη νέα εκκλησία. Πλήθος κόσμου παρακολουθούσε την πομπή. Στην είσοδο υποδέχτηκε τον αυτοκράτορα ο πατριάρχης. Περνώντας τη Βασίλειο Πύλη και κάτω από τον τρούλο, ο Ιουστινιανός σε μια έκρηξη ενθουσιασμού και συγκίνησης αναφώνησε: “Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσας. Νενίκηκά σε, Σολομών”.
Είκοσι χρόνια αργότερα δυνατός σεισμός κατέστρεψε το θόλο και μέρος του ναού από την ανατολική πλευρά, αλλά ο Ισίδωρος, ανιψιός του άλλου Ισίδωρου, ξανάχτισε τα μέρη που έπεσαν και φρόντισε για τη στερέωση του ναού. Αργότερα ο ναός έπαθε μερικές αλλοιώσεις και προσθήκες, χωρίς να χαλάσει η γενική εντύπωσή του. Όλα τα μεγάλα γεγονότα της Πόλης τελούνταν στην Αγία Σοφία, όπως οι στέψεις και οι γάμοι των αυτοκρατόρων, η ανακήρυξη των πατριαρχών, οι σύνοδοι, δοξολογίες κλπ. Εκεί έγινε και η τελευταία λειτουργία, πριν από την άλωση, το 1453 και δημιουργήθηκε ο θρύλος του μαρμαρωμένου βασιλιά. Στο διάστημα της φραγκοκρατίας ο ναός είχε μετατραπεί σε λατινική εκκλησία. Μετά την άλωση και μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν τζαμί. Σήμερα είναι μουσείο.
Ο ναός της Αγίας Σοφίας έχει ρυθμό βασιλικής με τρούλο. Αποτελείται από τα ακόλουθα μέρη: το αίθριο, τους δύο νάρθηκες και τον κύριο ναό. Το αίθριο είναι αυλή, στα δυτικά του ναού, ορθογώνια με κολόνες γύρω γύρω και με βρύση στο κέντρο που έφερε την περίφημη επιγραφή “ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ”, που διαβαζόταν αριστερόστροφα και δεξιόστροφα. Σήμερα η επιγραφή δε σώζεται. Από το αίθριο πέντε πόρτες φέρνουν στον εξωνάρθηκα και από εκεί άλλες πέντε οδηγούν στον εσωνάρθηκα, που είναι διπλάσιος του εξωνάρθηκα. Στον εσωνάρθηκα υπάρχει σκάλα για το γυναικωνίτη. Από τον εσωνάρθηκα εννέα πόρτες οδηγούν στον κύριο ναό, από τις οποίες οι τρεις μεσαίες ονομάζονται βασιλικές. Ο ναός χωρίζεται σε τρία μέρη, τα κλίτη, με τέσσερις μεγάλους πεσσούς, που συνδέονται μεταξύ τους με τόξα, πάνω στα οποία στηρίζεται ο τρούλος. Τέσσερις μικρότεροι πεσσοί, από δύο στην ανατολική και δυτική πλευρά, μαζί με τους τέσσερις κεντρικούς πεσσούς, σχηματίζουν κόγχες, που καλύπτονται με ημιθόλια. Στο κενό ανάμεσα στους πεσσούς τοποθετήθηκαν κολόνες σε δύο σειρές, που συνδέονται μεταξύ τους με πλούσια διακοσμημένα τόξα. Οι κάτω κιονοστοιχίες ανάμεσα στους μεγάλους πεσσούς έχουν από τέσσερις κολόνες, ενώ κάθε κόγχη από δύο. Η πάνω σειρά από κολόνες χωρίζει τα υπερώα από το κεντρικό κλίτος. Εδώ έχουμε περισσότερες κολόνες. Στην ανατολική πλευρά και ανάμεσα στους μικρούς πεσσούς στο μέσο του ανατολικού ημιθόλιου ανοίγεται η αψίδα του ιερού βήματος, ημικυκλική εσωτερικά και ημιεξαγωνική εξωτερικά.
Ο θόλος υψώνεται στο κέντρο του τεράστιου χώρου γραμμένος σε τετράγωνο, που σχηματίζεται από τους τέσσερις μεγάλους πεσσούς, που συνδέονται μεταξύ τους σε ισάριθμα πελώρια τόξα, που μαζί με τα σφαιρικά τρίγωνα υποβαστάζουν τη στεφάνη του. Οι πεσσοί είναι τα κύρια στηρίγματα του θόλου και για να γίνουν πολύ ισχυρά χρησιμοποιήθηκαν μεγάλοι λαξευτοί λίθοι δεμένοι μεταξύ τους με σιδερένιους συνδέσμους και με χυτό μολύβι. Για το θόλο πάλι χρησιμοποιήθηκαν ειδικά υλικά, όπως ελαφριές πέτρες και σπογγόλιθοι της Ρόδου. Για να στερεοποιηθεί το σχεδόν ημισφαίριο του θόλου χώρισαν το κοίλο σε σαράντα ραβδώσεις (βεργία), που καθένα έχει από ένα τοξωτό παράθυρο. Εξωτερικά ο θόλος ασφαλίζεται με μικρούς πεσσούς, που είναι χτισμένοι ανάμεσα στα παράθυρα. Από αυτά τα παράθυρα το φως που διαχέεται σ` όλο το ναό είναι τόσο πολύ, ώστε να νομίζει κανείς πως έχει πάνω από το κεφάλι του τον ακτινοβόλο ήλιο του ουρανού και πως ο θόλος αιωρείται σαν να είναι κρεμασμένος από τον ουρανό.Το μήκος του ναού από τη βασιλική πύλη μέχρι την κορυφή της αψίδας του ιερού είναι 80,90 μ., το πλάτος 69,5 μ. και το ύψος από το δάπεδο μέχρι την κορυφή του τρούλου 55,6 μ. Η διάμετρος του τρούλου είναι 33 μ. και το ύψος αυτού 13,8 μ. Οι δύο τελευταίες διαστάσεις προδίδουν ότι ο τρούλος δεν είναι ημισφαιρικός.
