Η σοβιετική απειλή για τη Θράκη
Η αποχώρηση του ιστορικού ηγέτη της Κούβας Φιντέλ Κάστρο από την προεδρία της χώρας επανέφερε στη μνήμη πολλών μεγάλες κρίσεις της παγκόσμιας ιστορίας. Μία από τις πιο σημαντικές περιόδους ήταν η «κρίση των πυραύλων» το φθινόπωρο του 1962 με πρωταγωνιστές την Κούβα αλλά κυρίως τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ενωση. Σε αυτή την επικίνδυνη παρτίδα πολεμικού σκακιού που παίχτηκε τότε από τον αμερικανό πρόεδρο Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι και τον σοβιετικό ηγέτη Νικίτα Σεργκέγεβιτς Χρουστσόφ ενεπλάκη έστω και με έμμεσο τρόπο και η Ελλάδα. Αυτό αποτυπώνεται ξεκάθαρα από το «αυστηρώς απόρρητο» έγγραφο που αποκαλύπτει «Το Βήμα» και στο οποίο καταγράφεται η συνομιλία του τότε υπουργού Εξωτερικών Ευάγγελου Αβέρωφ με τον πρεσβευτή της Σοβιετικής Ενωσης στην Ελλάδα Νικολάι Κοριούκιν στις 26 Οκτωβρίου 1962, εν μέσω της «κρίσης των πυραύλων». Από τα αποσπάσματα της συνομιλίας που αποκαλύπτονται αναδεικνύεται το συγκλονιστικό στοιχείο ότι, αν οι ΗΠΑ εκείνη την περίοδο επενέβαιναν δυναμικά στην Κούβα, η Σοβιετική Ενωση θα ανταπέδιδε είτε στο Βερολίνο είτε στη Θράκη, με πιθανότερο στόχο όμως το ελληνικό έδαφος. Η πιθανότητα να χτυπηθεί η Θράκη, λόγω και των πληροφοριών που υπήρχαν, ώθησε τον τότε πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή να ζητήσει τη λήψη όλων των μέτρων που προέβλεπε ο ανώτατος βαθμός συναγερμού του ΝΑΤΟ.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η κρίση στην Κούβα βρισκόταν στο απόγειό της. Στις 16 Οκτωβρίου 1962 ο πρόεδρος Κένεντι ενημερώθηκε για την εγκατάσταση σοβιετικών πυρηνικών πυραυλικών εγκαταστάσεων επί κουβανικού εδάφους. Οι πρώτες όμως πληροφορίες για την αποστολή σοβιετικών όπλων στην Κούβα άρχισαν να μεταδίδονται τις πρώτες ημέρες του Σεπτεμβρίου 1962, ύστερα από ένα ταξίδι του Τσε Γκεβάρα στη Μόσχα. Οι υπηρεσίες κατασκοπείας έδειξαν στον Κένεντι φωτογραφίες από το αμερικανικό κατασκοπευτικό U2 για 42 σοβιετικούς βαλλιστικούς πυραύλους με πυρηνικές κεφαλές που μπορούσαν εντός λίγων λεπτών να πλήξουν οποιαδήποτε πόλη των ΗΠΑ. Ο Κένεντι ήξερε ότι ο Κάστρο επέτρεψε την ανάπτυξη των πυραυλικών εγκαταστάσεων επειδή φοβόταν την αμερικανική επέμβαση.
Για πολλούς μια παγκόσμια σύρραξη ήταν αναμενόμενη. Οι επόμενες 13 ημέρες ώσπου να επιτευχθεί εκεχειρία ήταν οι πιο κρίσιμες στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Εξάλλου η «κρίση των πυραύλων» θεωρήθηκε η πιο μεγάλη κρίση της εποχής του Ψυχρού Πολέμου. Ο Κένεντι στις 22 Οκτωβρίου σε διάγγελμά του έκανε λόγο για κίνδυνο παγκόσμιου πυρηνικού πολέμου. Παράλληλα ανακοινώνει ότι το αμερικανικό ναυτικό θα απέκλειε ναυτικά την Κούβα (προοίμιο του μετέπειπα πολύχρονου εμπάργκο) και θα προχωρούσε σε κατάσχεση «επιθετικών όπλων και συναφούς υλικού» που σοβιετικά σκάφη θα επιχειρούσαν ενδεχομένως να παραδώσουν στην Κούβα.
Ο Χρουστσόφ απαντά και αναφέρεται σε παραβίαση του διεθνούς δικαίου. Ανταποδίδει τις απειλές και τις προειδοποιήσεις και προτείνει αμοιβαία υποχώρηση, της ΕΣΣΔ από την Κούβα και των ΗΠΑ από Ευρώπη και Ασία. Νωρίτερα όμως σοβιετικά πλοία που κατευθύνονταν προς την Κούβα άλλαξαν πορεία και απομακρύνθηκαν από τη ζώνη του αποκλεισμού. Τα νεύρα όλων ήταν τεντωμένα και η σύρραξη ερχόταν όλο και πιο κοντά, κυρίως μετά και το επεισόδιο που σημειώθηκε στις 27 Οκτωβρίου, όταν ένα αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροσκάφος U2 καταρρίφθηκε στον εναέριο χώρο της Κούβας, ενώ ένα άλλο αναχαιτίστηκε πάνω από τη Ρωσία.
Τελικώς επικράτησε η λογική και στις 28 Οκτωβρίου ο σοβιετικός ηγέτης έδωσε τη λύση δεχόμενος να σταματήσουν οι εργασίες για την εγκατάσταση πυραύλων και όσοι ήταν ήδη εγκατεστημένοι θα επέστρεφαν στη Σοβιετική Ενωση. Από την άλλη πλευρά, ο Κένεντι δεσμεύτηκε ότι οι ΗΠΑ δεν θα εισέβαλλαν στην Κούβα και αποδέχθηκε – μυστικά – την απομάκρυνση των αμερικανικών πυραύλων που βρίσκονταν σε τουρκικό έδαφος. Η αποκλιμάκωση επιτεύχθηκε, αν και έναν χρόνο αργότερα η κρίση των πυραύλων ολοκλήρωσε την απομόνωση της Κούβας από τις ΗΠΑ.
Εν μέσω της «κρίσης των πυραύλων» στην Κούβα η Ελλάδα ζούσε τη δική της κρίση. Στις 26 Οκτωβρίου 1962, τη στιγμή που η παγκόσμια σύρραξη ήταν προ των πυλών, ο τότε πρέσβης της Σοβιετικής Ενωσης Κοριούκιν επισκέπτεται τον έλληνα υπουργό Εξωτερικών Ευάγγελο Αβέρωφ και του επιδίδει δήλωση της σοβιετικής κυβέρνησης επί του θέματος της Κούβας. Ο Κοριούκιν – παρόντος και του αρμόδιου διευθυντή του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, πρέσβη Χειμαριού – επέδωσε ΝΟΤΑ με την οποία ζητούσε από την ελληνική κυβέρνηση να αποδοκιμάσει έντονα τα αμερικανικά μέτρα με την εξής ιδιαίτερη επισήμανση: «… η Ελληνική Κυβέρνησις επωμίζεται βαρείαν ευθύνη καθ’ ότι είναι ευνόητον ότι η παρούσα δραστηριότης των Ηνωμένων Πολιτειών δύναται να οδηγήση εις τον όλεθρον. Ελπίζομεν ότι η Ελληνική Κυβέρνησις θα λάβη άπαντα τα ενδεικνυόμενα μέτρα και θα ασκήση άπασαν την επιρροήν της προς παρεμπόδισιν μιας δυσαρέστου εξελίξεως ήτις θα ηδύνατο να φέρη την ανθρωπότητα εις την καταστροφήν».
Μετά την ανάγνωση της δήλωσης ακολούθησε κατ’ ιδίαν συνομιλία των Αβέρωφ και Κοριούκιν, με τον έλληνα υπουργό Εξωτερικών να διαβεβαιώνει τον πρέσβη ότι η Ελλάδα είναι αποφασισμένη να ενεργήσει με «πάσαν προσοχήν, περίσκεψιν και ψυχραιμίαν προς αποφυγήν οιασδήποτε εκτραχύνσεως της καταστάσεως» και προειδοποιώντας τον σημείωσε πως «θα αμυνθώμεν ανεξαρτήτως των απαιτηθησομένων θυσιών κατά παντός επιδρομέως και κατά πάσης επιθέσεως, οποθενδήποτε και αν προέρχεται». Ο Αβέρωφ επισημαίνει στον πρέσβη πως δεν μπορεί να συνταχθεί με μερικά σημεία της δήλωσης που ανέγνωσε και συνεχίζει, όπως καταγράφεται στο «αυστηρώς απόρρητον» έγγραφον:
«Ούτω αι διατυπούμεναι κατά των Ηνωμένων Πολιτειών κατηγορίαι επί υπονομεύσει της ειρήνης, τυχοδιωκτισμώ κτλ. παραβλέπουν ότι αι Ηνωμέναι Πολιτείαι διά των ληφθέντων μέτρων απέβλεψαν εις αποτροπήν μιας επιθέσεως, ην εθεώρησαν ως ενδεχομένην κατόπιν της εν Κούβα εγκαταστάσεως βαρέων επιθετικών όπλων ως οι πύραυλοι. Εξ άλλου τα πραγματικά γεγονότα αποδεικνύουν ότι τα εν λόγω μέτρα δεν αποτελούν αποκλεισμόν αλλά quarantine. Επιθυμώ πάντως να επαναλάβω ότι η Ελλάς θα αντιμετωπίση την παρούσαν κρίσιν μετ’ άκρας προσοχής και ότι η θέσις της είναι εκείνη την οποίαν ταυτόσημον είδατε εις όλας τας αθηναϊκάς εφημερίδας, δηλ. η θέσις εντίμου συμμάχου των Ηνωμένων Πολιτειών και πιστού μέλους της αμυντικής οργανώσεως του ΝΑΤΟ. Ουδένα θα προκαλέσωμεν και ακόμη ολιγώτερον την πανίσχυρον Σοβιετικήν Ενωσιν».
Επειτα από αυτή την αναφορά του ο Αβέρωφ επεσήμανε στον Κοριούκιν την ενόχληση της ελληνικής κυβέρνησης για τη στάση γειτονικών χωρών που είχαν εξάρτηση από τη Σοβιετική Ενωση, όπως η Βουλγαρία, υπονοώντας σαφώς την περίπτωση εμπλοκής στην περιοχή. «Ευκταίον θα ήτο όμως όπως και τα γειτονικά προς την Ελλάδα κράτη ως η Βουλγαρία ηκολούθουν το παράδειγμά μας αντί να επιδίδωνται εις εμπρηστικήν αρθρογραφίαν ως πράττει η υπό χθεσινήν ημερομηνίαν “Narodnaia Armia”, όργανον του βουλγαρικού Επιτελείου Στρατού, ήτις προαναγγέλλει ότι η Βουλγαρία είναι έτοιμη διά την μάχην και διά το πατριωτικόν της καθήκον. Τοιαύται προκλήσεις ή απειλαί δεν πρόκειται να μας πτοήσουν ή να μας κάνουν να προκαλούμεν και ημείς. Εν πάση περιπτώσει μύχιος πόθος της Ελληνικής Κυβερνήσεως είναι η διατήρησις της ειρήνης» είπε ο Αβέρωφ.
Ο Κοριούκιν, αν και στην αρχή έκανε μια γενική αναφορά για το καθήκον όλων των κρατών να συμβάλουν στη διατήρηση της ειρήνης, αντέδρασε αρνητικά. «Εκπλήσσομαι ως εκ τούτου ότι διά των σχολίων σας φαίνεσθε να υπερασπίζεσθε τας πειρατικάς ενεργείας. Τα επιχειρήματα άτινα αναφέρονται προς δικαιολόγησιν της αμερικανικής επιθέσεως προκαλούν τον γέλωτα» είπε ο σοβιετικός πρέσβης και προέταξε επιχειρήματα για την επιλογή της Κούβας να προβεί στην αγορά πολεμικού υλικού, «προς προάσπισιν της ανεξαρτησίας της».
Στη συνέχεια ο Κοριούκιν θέτει το ερώτημα γιατί διαμαρτύρονται οι Αμερικανοί για τον εξοπλισμό της Κούβας «όταν περιέβαλον την Σοβιετικήν Ενωσιν διά αλύσεως πολεμικών βάσεων» και συμπληρώνει: «Εάν η Σοβιετική Ενωσις εμιμείτο τους Αμερικανούς, θα είχε προβή προ τριών ετών εις αποκλεισμόν της Ελλάδος, στηριζομένη επί αναλόγων επιχειρημάτων… Η Ελλάς οφείλει ν’ αναλογισθή τας ευθύνας της. Ενώπιον της σοβαρότητος της καταστάσεως δεν δύναται κανείς να παραμείνη αδιάφορος. Τοιαύτη στάσις δεν είναι υπεύθυνος. Ευρισκόμεθα ενώπιον φοβερών κινδύνων, ενώπιον παρανομίας και ενώπιον ωμών επιθετικών πράξεων».
Ο Αβέρωφ όμως δεν συμφώνησε μαζί του λέγοντας: «… Λέγετε ότι ο ισχυρισμός περί επιθετικότητος της Κούβας είναι κωμικός. Πράγματι η Κούβα δεν δύναται ν’ απειλήσει αφ’ εαυτής αλλ’ η συγκέντρωσις πυρηνικών βάσεων επί του εδάφους της θα την καθιστά λίαν επικίνδυνον έστω και εάν είχε το δέκατον της εκτάσεως την οποίαν έχει. Αι Ηνωμέναι Πολιτείαι αποβλέπουν και θα αποβλέπουν νομίζω μόνον εις την παρεμπόδισιν αποστολής πυραύλων ή άλλων τοιούτων επιθετικών όπλων». Ο Κοριούκιν αντιδρά και τον ρωτά: «Με ποιο δικαίωμα; Βάσει ποίου διεθνούς νόμου;», για να εισπράξει την απάντηση του Αβέρωφ: «Διά να μην εισέλθω εις νομικήν συζήτησιν θα παρατηρήσω ότι προσφεύγουσαι αμέσως εις τον Οργανισμόν Ηνωμένων Εθνών θα επικαλούνται δικαιώματα και διεθνείς νόμους. Αλλά θα σας είπω ότι επικαλούνται απλούστερα το δικαίωμα της επιβιώσεως διά της αποφυγής επιθέσεως».
Ο Κοριούκιν εκτιμά ότι, αν οι ΗΠΑ επιμείνουν, η κίνησή τους θα «σημάνη πόλεμον» και ο Αβέρωφ του υπογραμμίζει πως η λέξη πόλεμος δεν φοβίζει την Ελλάδα, αν και διευκρινίζει ότι είναι φοβερά αντιπαθής. Στη συνέχεια ο έλληνας υπουργός Εξωτερικών τονίζει ότι πόλεμο θα προκαλέσει και η εμμονή της Κούβας να διατηρήσει στο έδαφός της πολλούς πυραύλους. «Επομένως πόλεμος και εις την μίαν περίπτωσιν, πόλεμος και εις την άλλην. Τι απομένει να πράξωμεν από του να προτιμήσωμεν τον πόλεμον εις ον ο ισχυρός μας σύμμαχος θα είναι ασφαλέστερος;» είπε ο Αβέρωφ και συνέχισε: «Εξ άλλου όμως ο αποκλεισμός δεν αποβλέπει, ως είπατε, εις καθυπόταξιν της Κούβας και εξόντωσιν του λαού της. Απόδειξις ότι τα τρόφιμα, τα πετρελαιοειδή κτλ. διέρχονται ελευθέρως και μόνον οι πύραυλοι δεν διέρχονται».
Τα λεγόμενα του Αβέρωφ δεν άρεσαν στον Κοριούκιν που περνά στην αντεπίθεση με το επιχείρημα: «Κατά τον συλλογισμόν τούτον η Σοβιετική Ενωσις θα εδικαιούτο να κηρύξη τον αποκλεισμόν κατά της Ελλάδος επί τω λόγω ότι κέκτηται βάσεις». Αυτό το επιχείρημα αποκρούει ο Αβέρωφ με την επισήμανση πως στην Ελλάδα δεν υπάρχουν βάσεις πυραύλων αλλά μόνο αμυντικές στρατιωτικές βάσεις και επιστρέφει ουσιαστικά στην περίοδο μετά το τέλος του Β’ Παγκoσμίου Πολέμου λέγοντας με νόημα: «Επεχειρήσατε – ή μάλλον τα γνωστά διεθνή κινήματα – να εξοντωθή και να καθυποταχθή η Ελλάς αλλ’ ευτυχώς ημύνθημεν αποτελεσματικώς και διεσώσαμεν την πατρίδα μας. Πάντως μετά την απόπειραν εκείνην φοβούμεθα και δι’ αυτό οργανούμεθα πληρέστερον προς άμυναν».
Υστερα από λίγα λεπτά ο Κοριούκιν διαπιστώνει αδιέξοδο στη συνομιλία και όπως αναφέρεται στο απόρρητο σημείωμα «εφάνη στενοχωρημένος και μετ’ ολίγον είπε: “Εδήλωσα ότι η Κούβα εξοπλίζεται διά την άμυνάν της”». Στη συνέχεια ο Αβέρωφ ανακεφαλαίωσε, λέγοντας μεταξύ άλλων: «Θεωρούμεν την κρίσιν πολύ σοβαράν, θα φερθώμεν με μεγάλην περίσκεψιν, ουδένα θα προκαλέσωμεν, δεν θα επιτεθώμεν κατ’ ουδενός, θα αμυνθώμεν ερρωμένως καθ’ οιουδήποτε. Επαναλαμβάνω την θέσιν μας ήτις ανεγράφη και εις τας εφημερίδας. Θέσις εντίμου συμμάχου των ΗΠΑ και πιστού μέλους της Αμυντικής Ατλαντικής Συμμαχίας».
Ιδιαίτερη εντύπωση προξενούν στον αναγνώστη οι επισημάνσεις του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών στο απόρρητο σημείωμα περί του κλίματος που υπήρξε στη συνομιλία των δύο ανδρών. Είναι χαρακτηριστική η εξής σημείωση: «Καθ’ όλην την συζήτησιν ο σοβιετικός Πρέσβυς καίτοι γνωρίζων άριστα την γαλλικήν εξεφράσθη μόνον εις την ρωσσικήν, χρησιμοποιήσας τον μετ’ αυτού διερμηνέα διά την απόδοσιν εις την ελληνικήν: εφαίνετο εκτελών αυστηράς εντολάς της κυβερνήσεώς του, το δε ύφος του ήτο απ’ αρχής μέχρι τέλους ηθελημένως ψυχρόν και ενίοτε επιθετικόν. Ο τόνος του κ. Υπουργού υπήρξε πάντοτε ήπιος».
Κίνδυνος για τη Θράκη
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ, με βάση τις πληροφορίες που είχε, θεωρούσε πολύ πιθανό ένα κτύπημα στη Θράκη αν οι ΗΠΑ επενέβαιναν δυναμικά στην Κούβα. Ο νυν υφυπουργός Εθνικής Αμυνας κ. Κ. Τασούλας, ιδιαίτερος γραμματέας επί μία δεκαετία του Ευάγγελου Αβέρωφ, θυμάται σχετική συζήτηση που είχε μαζί του. «Τον Σεπτέμβριο του 1962 ο Αβέρωφ ήταν στη Νέα Υόρκη για τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ. Τότε είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται οι ανησυχίες των ΗΠΑ για την εγκατάσταση βάσεων πυραύλων στην Κούβα» αναφέρει προς «Το Βήμα» ο κ. Τασούλας και συνεχίζει: «Ο Αβέρωφ ζήτησε να ενημερωθεί πλήρως από υπεύθυνα πρόσωπα με το ακόλουθο επιχείρημα: Αν οι ΗΠΑ επενέβαιναν δυναμικά στην Κούβα, η Σοβιετική Ενωση δεν θα ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει επιτόπου το χτύπημα. Αλλά ούτε ήταν δυνατόν και να το αφήσει αναπάντητο. Τα πιθανά σημεία για την ανταπόδοση θα ήταν το Βερολίνο, το Ιράν και η Θράκη. Δεδομένου ότι τα δύο πρώτα θα εξελίσσονταν ενδεχομένως ευρύτερα, ή και σε παγκόσμιο ακόμη πόλεμο, το πιθανότερο σημείο για τη σοβιετική ανταπόδοση ήταν η Θράκη, που επιπλέον θα έδινε στο Σύμφωνο Βαρσοβίας ευρύ άνοιγμα στις θερμές θάλασσες».
Αμερικανοί αξιωματούχοι έδωσαν στον Αβέρωφ πλήρη απάντηση, υπό τον όρο της αυστηρής τήρησης του απορρήτου. Ο ίδιος διακόπτει την παραμονή του στη Νέα Υόρκη και επιστρέφει στην Αθήνα για να ενημερώσει τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή. Ο κ. Τασούλας θυμάται τι ακριβώς του είπε ο Αβέρωφ για τη στάση του Καραμανλή και αναφέρει: «Ο Καραμανλής, σύμφωνα με τον Αβέρωφ, δεν πιθανολόγησε κίνηση της Σοβιετικής Ενωσης. Αν όμως η ποσότητα του κινδύνου ήταν ελάχιστη, η ποιότητά του ήταν τέτοια ώστε εκάλεσε πάραυτα τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου, τον αντιστράτηγο Φροντιστή, και διέταξε να ληφθούν το ταχύτερο όλα τα μέτρα που προβλέπει ο ανώτατος βαθμός συναγερμού του ΝΑΤΟ». Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Αβέρωφ, όπως τα θυμάται ο κ. Τασούλας, ο στρατηγός ρώτησε τον Καραμανλή αν πρέπει να στρωθούν και τα ναρκοπέδια. Ο Καραμανλής του απάντησε «όλα τα μέτρα» και πρόσθεσε: «Αλλά ως συνήθως θέλω ψυχραιμία και έλλειψη κάθε θορύβου. Τα πέραν αυτών θα διατάξει η κυβέρνηση».
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ ύστερα από περίπου 15 χρόνια, στις 22 Ιουνίου 1977, κατέγραψε μία ακόμη προσωπική μαρτυρία από τη συνομιλία του με τον Κοριούκιν, στο τέλος του επίσημου κειμένου. «…Σε κάποιο σημείο στο οποίο μιλούσα περί αμύνης εναντίον οιουδήποτε επιτιθεμένου, ο Πρέσβης της Σοβιετικής Ενωσης μου είπε: “Μιλάτε με το πνεύμα με το οποίο πολεμήσατε το 1940. Αλλά λησμονείτε ότι από τότε οι πόλεμοι άλλαξαν. Τώρα αρκεί μια βόμβα για να καταστραφεί μια ολόκληρη περιφέρεια”. Απάντησα με ένα μεγάλο μειδίαμα: Τότε ευκολύνονται πολύ τα πράγματα. Στην Ελλάδα έχουμε το γνωμικό “όπου πεθαίνουν οι πολλοί θάνατος δε λογιέται”. Ζήτησε βαρύς την ακριβή μετάφραση και συνέχισα: Αν συγχρόνως με μένα σκοτωθούν όλοι οι δικοί μου αυτό δεν είναι θάνατος. Σώπασε για λίγο και ενώ, όπως πάντα, ο συνοδός του κατέγραφε όλα όσα έλεγε, η φυσιογνωμία του έγινε πολύ βαριά».
