Αρχαιότητα
Οι Φέρες, παλιά και ιστορική κωμόπολη, βρίσκεται 26 χιλιόμετρα βόρεια της Αλεξανδρούπολης και είναι κτισμένη πάνω στο βασικό πυρήνα της βυζαντινής Βήρας, στις πλαγιές χαμηλού λόφου, που αγναντεύει στην Ανατολή και στην Κοιλάδα του Έβρου. Αρχή της ύπαρξης των Φερών είναι η ίδρυση της Μονής της Βήρας με την εκκλησία της Παναγίας της Κοσμοσώτειρας, από τον Βυζαντινό πρίγκιπα και Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό στα 1151 μ.Χ.
Η περιοχή, όμως, είχε κατοικηθεί απ’ την παλαιολιθική εποχή, όπως φαίνεται από τα ευρήματα του ευρύτερου χώρου της. Πρώτη μνεία της περιοχής των Φερών γίνεται από τον Ηρόδοτο, όταν κάνει λόγο για τη Άφιξη του Ξέρξη στο χώρο του αρχαίου Δορίσκου και το μέτρημα εκεί του στρατού. “Ο δε Δορίσκος εστί της Θρηκίης αιγιαλός και πεδίον μέγα, δια δε αυτού ρέει ποταμός μέγας Έβρος “. Το τείχος του Δορίσκου έχει εντοπιστεί 4 χλμ Ν.Δ. των Φερών και η μεγάλη πεδιάδα που διαρέεται από τον ποταμό Έβρο βρίσκεται Ανατολικά και Βόρεια από την πόλη.
Το πρώτo, λοιπόν, ιστορικό γεγονός που αναφέρεται στην περιοχή είναι η άφιξη του Ξέρξη. Μετά τους περσικούς πολέμους η περιοχή Δορίσκου – Φερών μετέσχε στην Αθηναϊκή συμμαχία, ενώ αργότερα όλη η περιοχή ανήκε στο θρακικό βασίλειο των Οδρυσών και μετά στο βασίλειο της Μακεδονίας, για να επανέλθει μετά πάλι στη δικαιοδοσία διαφόρων Θρακικών ηγεμόνων. Όπως και όλη η Θράκη περιήλθε μετά το 46 μ.Χ. στους Ρωμαίους, των οποίων ο Αυτοκράτορας Τραϊανός έκτισε την ομώνυμη πόλη, την Τραϊανούπολη, στις αρχές του 2ου μ.Χ. αι. λίγα χιλιόμετρα δυτικότερα. Η πόλη εκείνη αποτέλεσε το διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής για 12 περίπου αιώνες.
Απ’ τη Βυζαντινή Βήρα στις σημερινές Φέρες. Βυζαντινή περίοδος.
Στα μέσα του 12ου αιώνα η περιοχή των Φερών τράβηξε το ενδιαφέρον ενός βυζαντινού πρίγκηπα, του Ισαάκιου Κομνηνού (1093-1160). Ηταν γιος του μεγάλου Αυτοκράτορα Αλέξιου Α’ Κομνηνού και αδελφός της περίφημης Άννας Κομνηνής. Ως τριτότοκος γιος ήταν τρίτος στη σειρά διαδοχής του θρόνου και πήρε νωρίς από τον πατέρα του τον τίτλο του Καίσαρα. Όταν πέθανε ο πατέρας του το 1118 και ανέβηκε στο θρόνο ο αδελφός του Ιωάννης του έδωσε τον τίτλο του Σεβαστοκράτορα, ο οποίος θεωρούνταν ο ανώτερος μετά από εκείνον του αυτοκράτορα.
Ο Ισαάκιος υπήρξε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και πληθωρικές προσωπικότητες της οικογένειας των Κομνηνών. Επιδέξιος στρατηγός αλλά και άνθρωπος των γραμμάτων και των τεχνών, ασχολήθηκε εντατικά με την ποίηση, την θεολογία, τη φιλοσοφία, αλλά και με μακρόπνοα εκκλησιαστικά και κοινωφελή έργα. Δικαίως σήμερα αποκαλείται πρίγκηπας των γραμμάτων και των τεχνών. Στη δημόσια ζωή του υπήρξε φιλόδοξος και δαπάνησε το μεγαλύτερο μέρος του βίου του στην οργάνωση κινημάτων για την ανάρρησή του, στον Αυτοκρατορικό Θρόνο. Τιμωρήθηκε σκληρά γι’ αυτό, περνώντας πολλά χρόνια εξορίας σε διάφορες αυλές της Ανατολής. Μετά από πολλές περιπέτειες επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη, όπου βασιλεύει ο ανεψιός του Μανουήλ Κομνηνός. Έχει γίνει πια 50 χρονών και αρχίζει να νιώθει τη ματαιότητα των εγκόσμιων και την ανάγκη να μεριμνήσει για τη σωτηρία της ψυχής του, καθώς και για τη δημιουργία ενός έργου με πνευματικές προεκτάσεις.
Έτσι, αποφασίζει να ιδρύσει ένα μοναστήρι που το προορίζει συγχρόνως και ως την τελευταία κατοικία και μαυσωλείο του, στο οποίο καθημερινά οι μοναχοί έπρεπε να προσεύχονται “υπέρ ελέους” της ψυχής του. Πράγματι, ο Ισαάκιος ενταφιάζεται εδώ, πιθανότατα κάτω απ’ τον βορειοδυτικό γωνιακό τρουλίσκο του ναού.
Μονή Παναγίας Κοσμοσώτηρας
Το 1204 καταλαμβάνεται από τους Φράγκους της Δ’ Σταυροφορίας και παραχωρείται ως Φέουδο στον Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουϊνο, “μαρεσάλη της Ρωμανίας”. Εδώ το 1268 κλείστηκε όμηρος από τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγο, η οικογένεια του έκπτωτου Σουλτάνου του Ικονίου Αζατίν του Β’. Η σύζυγός του πληροφορήθηκε το θάνατο του άντρα της και απελπισμένη έπεσε από τον πύργο δίπλα στην πύλη του τείχους και σκοτώθηκε. Γι’ αυτό και η πύλη αυτή, κατά τον ιστορικό Hammer, ονομάστηκε “Άννα Καπουσού”, δηλαδή “Πύλη της Μητέρας”.
Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Καντακουζηνός χαρακτηρίζει το 1355, τη Μονή της Βήρας “Φρούριον τι καρτερώτατον παρά τον Έβρον”. Παρ’ όλα αυτά η περιοχή έπαθε πολλές καταστροφές από τους Βουλγάρους το 1323 και από τους Οθωμανούς το 1331 κατά τις επιδρομές τους στο Θρακικό χώρο.
Τουρκοκρατία
Μετά από μία διαδοχή καταλήψεων από τους Τούρκους, τους Βυζαντινούς, τους Σέρβους, η Βήρα πέφτει οριστικά στα χέρια των Οθωμανών μετά την μάχη του Στιρνέν στα 1371.Τα κτίσματα της μονής και τα τείχη της κατεδαφίζονται. Ο Ναός, μόλις περίπου 200 χρόνια από την ίδρυσή του, μετατρέπεται σε τζαμί του Σουλεϊμάν για να ξαναβρεί τον αρχικό του χαρακτήρα έπειτα από 5 ½ αιώνες.
Οι Τούρκοι κάνουν αρκετές μετατροπές στην εκκλησία μέσα και έξω και καταστρέφουν σε μεγάλο βαθμό τις τοιχογραφίες της. Οπωσδήποτε όμως η θρησκευτική χρησιμότητα του χώρου διέσωσε το κτήριο, σε αντίθεση με τα άλλα οικοδομήματα της μονής.Στα χρόνια, της Τουρκοκρατίας η Βήρα επίσημα αναφέρεται ως Φέρε, Φερετζίκ (μικρή Φέρε) ή και Ατίκ Φερετζίκ (παλαιά μικρή Φέρε).
Ωστόσο, ο χριστιανικός πληθυσμός δεν ξέχασε το βυζαντινό όνομα του οικισμού και όπως αναφέρουν οι περισσότεροι Ευρωπαίοι περιηγητές, εξακολουθούσε μέχρι τα τέλη του προηγούμενου αιώνα να χρησιμοποιεί παράλληλα με τις επίσημες Τουρκικές ονομασίες και εκείνη της Βήρας.
Το όνομα της πόλης
Από τους αρχαίους Έλληνες η περιοχή ονομάζεται Βηρός, που σημαίνει νερά, βάλτος. Άλλη εκδοχή, από τα βυρσοδεψεία που υπήρχαν στην περιοχή της Μεγάλης Βρύσης (ιστορικό μνημείο σήμερα).
Το 1150 ο Σεβαστοκράτορας του Βυζαντίου Ισαάκιος Κομνηνός σε ηλικία 50 ετών νιώθει την ανάγκη να αφοσιωθεί στο Θεό και ν’ αφήσει ένα έργο με πνευματικές προεκτάσεις. Του άρεσε ως τόπος το ύψωμα αυτό, που ήταν στραμμένο προς τη βασιλεύουσα. Στην κατοικημένη από παλαιολιθικούς χρόνους περιοχή (ευρήματα που ήρθαν στο φως), αποφασίζει να εγκατασταθεί. Αρχίζει αμέσως τις οικοδομικές εργασίες με ταλαντούχους τεχνίτες. Χτίζει ένα μεγαλόπρεπο ναό στα πρότυπα της Αγίας Σοφίας και τον ονομάζει “Ιερόν της Θεομήτρος”. Στη συνέχεια χτίζει ένα ολόκληρο μοναστηριακό συγκρότημα, που ονομάζεται Μονή της Βήρας.
Το 1372 η Βήρα πέφτει στα χέρια των Τούρκων. Αυτοί αδυνατούν να προφέρουν το Β (Βήρα) και αντ’ αυτού βάζουν το Φ (Φήρα), στη συνέχεια γίνεται Φέρα, Φέρες, Φερετζίκ (μικρή Φερέ). Από τον 13ο ως 18ο αιώνα, από τους βυζαντινούς και λατίνους ιστοριογράφους αναφέρεται ως Βήρα. Οι ξένοι την αναφέρουν ως Perftuentia de Vira=μικρή διοικητική ενότητα. Ο δε A. Viques Nel που επισκέπτεται την πόλη το 1868, στη φυσική και γεωλογική του περιγραφή την αναφέρει ως Βήρα και όχι Φερετζίκ ή Φέρες.
Σήμερα αποκαθίσταται η ιστορική αλήθεια. Ονομάζεται και πάλι όπως πριν ΒΗΡΑ και άρχισαν να φαίνονται τα σημάδια της μεγάλης ενότητας με τη ΒΗΡΑ ως κέντρο Ορθοδοξίας
